ފަލްސަފާވެރިޔާ އިބްނު ސީނާ ދުޢާކުރައްވަމުން ވިދާޅުވެއެވެ. "ހައްދަވާ ބޮޑުކުރެއްވި ރަސްކަލާކޮ، ތިމަން އަޅާއަށް ތަނަވަސް ޢުމުރެއް ދެއްވާނދޭވެ.،" ތަނަވަސް ޢުމުރަކީ ކާމިޔާބުތަކުން ފުރިފައިވާ ޢުމުރެކެވެ. ޅެންވެރިޔާ އަދި ފަލްސަަފާވެރިޔާ މުޙައްމަދު އިޤުބާލުގެ ޙަޔާތްޕުޅަކީ މިދެންނެވުނު ފަދަ ކާމިޔާބުތަކުން ފުރިފައިވާ ޙަޔާތްޕުޅެއްކަމުގައި ބުނެވިދާނެއެވެ. 

އިޤުބާލު ދުނިޔޭގެ އަލިކަން ދެކެވަޑައިގަތީ އިންޑިޔާގެ ޕުންޖާބޭ ކިޔޭ ސަރަހައްދުގެ ސިއަލްކޮޓް ނަމަކަށް ކިޔާ އަވަށެއްގައި މީލާދީން 1877 ވަނަ އަހަރުއެވެ. އޭނާގެ ޢާއިލާއަކީ އިސްލާމްދީން ޤަބޫލުކުރި ހިންދޫ އަޝްރާފުންގެ ޢާއިލާއެކެވެ. ބައްޕާފުޅަކީ ތަޞައްވުފުގެ ތެރެއަށް ވަދެވަޑައިގެން ހުންނެވި ދީންވެރި ބޭފުޅެކެވެ. 

އިނގިރޭސި މަދުރސާއަކުން ތައުލީމު ހާސިލުކުރެއްވުމަށްފަހު މަތީ ތައުލީމު ހާސިލުކުރެއްވީ ޕުންޖާބުގެ މައި ޝަހަރުކަމަށްވާ ލާހޯރުގެ ސަރުކާރު ކޮލެޖަކުންނެވެ. ތުއްޕުޅުއިރު އިނގިރޭސި އަދި ޢަރަބި ބަސް ވަރަށް ރަނގަޅަށް އުނގެނިވަޑައިގެން ދެބަހުގައިމެ ކުޅަދާނަ ފަސާހަތްތެރިއަކަށް ވެވަޑައިގަތެވެ. ފަލްސަފާގެ ދާއިރާއިން ބެޗެލާސް އަދި މާސްޓާސް ޑިގުރީ ހާސިލުކުރެއްވިއެވެ. 

ލާހޯރުގެ ކޮލެޖެއްގއި ތާރީޚާއި ފަލްސަފާ ކިޔަވައިދެއްވުމުގެ ވަޒީފާ އަދާކުރެއްވިއެވެ. އަދި އެ ވަޒީފާގައި ހުންނެވި ދުވަސްވަރު އިންޑިޔާ ބައްރުގެ އަދަބީ އަދި ފިކުރީ ޙަޔާތަށް ބޮޑު އިންޤިލާބެއް ގެނުވި ޅެންތައް ޝާއިއުކުރައްވައި އާއްމުކުރެއްވިއެވެ. 

1905 ވަނަ އަހަރު ޔޫރަޕަށް ދަތުރުކުރައްވައި އިލްމު ހާސިލުކުރެއްވުމުގެ ދަތުރުފުޅުގެ އެހެން މަރުހަލާއެއް ފުރިހަމަކުރައްވައި، އިނގިރޭސިވިލާތުގެ ކެމްބްރިޖާއި ޖަރުމަނުގެ މިއުނިކް ޔުނިވަަސިޓީން ކިޔަވައިވިދާޅުވިއެވެ. ފަލްސަފާގެ ދާއިރާއިން ޕީއެޗްޑީ އަދި ގާނޫނީ ދާއިރާއިން ފުރަތަމަ ޑިގުރީ ހާސިލުކުރެއްވިއެވެ. ކުރު މުއްދަތެއްގެ ތެރޭގައި އިލްމު ހާސިލުކުރެއްވުމުގެ ކުރިބޯށި ހާސިލުކުރައްވައިގެން އިންޑިޔާއަށް އެނބުރިވަޑައިގަތީ 1908 ވަނަ އަހަރުއެވެ. 

އިންޑިޔާއަށް އެނބުރިވަޑައިގެން ޤާނޫނީ ވަކީލެއްގެ ގޮތުގައި މަސައްކަތްކުރައްވަން ފެއްޓެވި ނަމަވެސް ފަލްސަފާއާއި ފިކުރާއި ޅެންވެރިކަމާއި ސިޔާސީ މަސައްކަތުގައި މަޝްޣޫލުވެވަޑައިގެން އެ މަސައްކަތާއިގެން ކުރިއަށް ވަޑައިނުގެންނެވި އެކަން ދޫކޮށްލެއްވީއެވެ. އިންޑިޔާ ބައްރުގައި މުސްލިމުންގެ ސަގާފަތާއި އިސްލާމީ ވުޖޫދު ހިމާޔަތްކުރެއްވުމުގެ މަޤުޞަދުގައި ތަފާތު ގިނަ ޖަމްޢިއްޔާ ޖަމާޢަތްތަކާއި ހަރަކާތްތަކާ ގުޅިވަޑައިގެންނެވިއެވެ. 

އިނގިރޭސިން އިންޑިޔާ ދޫކޮށްލުމުން، އިންޑިޔާ ބައްރުގައި މުސްލިމުންނަށް ޚާއްޞަ ދައުލަތެއް އޮތުމުގެ މުހިއްމުކަމުގެ މައްޗަށް އެންމެ ފުރަތަމަ ވާހަކަދެއްކެވި އެއް ބޭފުޅަކީ އިޤުބާލެވެެ. އަދި މި ދައުލަތް އުފެއްދެވުމުގެ ވިސްނުން ސިޔާސީ ލީޑަރުންނަށް ހުށަހަޅުއްވައި، ސިޓީބިޓީގެ ޒަރީއާއިން ކުރެއްވި މުއާމަލާތްތަކުގެ ތެރެއިން ސިޔާސީ އިސްވާރު މުޙައްމަދު ޢަލީ ޖަނާޙަށް އެ ފިކުރު ހުށަހަޅުއްވައި، އެ މަސައްކަތްކުރައްވަން ހިތްވަރުދެއްވިއެވެ. އިޤުބާލުގެ ފިކުރު ޢަމަލީ މަސައްކަތަކަށް ބަދަލުކުރެއްވީ ޖަނާޙެވެ. 

ޢިލްމާއި ޢަމަލުގެ ތަނަވަސް ޙަޔާތްޕުޅަކަށްފަހު އިޤުބާލު ދުނިޔެ ދޫކުރެއްވީ 1938 ވަނަ އަހަރުގެ އޭޕްރީލު މަހުގެ 19 ވަނަ ދުވަހުގެ ފަތިސް ވަގުތުއެވެ. އޭނާ ދުނިޔެ ދޫކުރެއްވިތާ ދިހަ ވަރަކަށް އަހަރު ފަހުން ޕާކިސްތާން އުފަންވެ، އިންޑިޔާ ބައްރުގައި މުސްލިމުންނަށް ވަކި ދައުލަތެއް ގާއިމުކުރެއްވުމަށް އިޤުބާލު ދެކެވަޑައިގެންނެވި ހުވަފެން ޙަޤީޤަތަކަށް ވިއެވެ. 

އިޤުބާލު ދުނިޔެ ދޫކުރެއްވިއިރު ފިކުރާއި ޅެމާއި ޙިކުމަތުގެ ކަނޑެއް ދިރިތިބީންނަށް ދޫކޮށްލެއްވިއެވެ. އޭގެ ތެރޭގައި ޅެންތަަކާއި ލިޔުއްވި ފޮތްތައް ހިމެނެއެވެ. ނުވަ ޅެން ފޮތެއް ލިޔުއްވިއިރު އޭގައި 12،000 އެއްހައި ޅެން ބައިތު ހިމެނެއެވެ. އެއީ ހަތް ހާހެއްހައި ފާރިސީ ބައިތާއި ފަސް ހާހެއްހައި އުރުދޫ ބައިތެވެ. 

އޭގެ އިތުރަށް އިޤުބާލަކީ އިރުމައްޗާއި ހުޅަނގުގެ ފަލްސަަފާތަކަށްވެސް ފަރިތަ ބޭފުޅެއްކަން ސާބިތުކޮށްދޭނެ ގިނަ ފޮތްތަކެއް ލިޔުއްވިއެވެ. އޭގެ ތެރޭގައި "އިސްލާމީ ފިކުރު އަލުން ބިނާކުރުން" (Reconstruction of Islamic Thought) އާއި "ފާރިސް ކައިރީގައި މެޓަފިޒިކްސް" (The Development of metaphysics in Persiaa) ފަދަ ފޮތްތައް ހިމެނެއެވެ. މިފޮތްތައް ދުނިޔޭގެ ބޮޑެތި ހުރިހާ ބަހަކަށްހެން ތަރުޖަމާކުރެވިފައިވެއެވެ. ހަމައެހެންމެ އޭނާގެ ޅެން ފޮތްތައްވެސް އެކި ބަސްތަކަށް ތަރުޖަމާކުރެވިފައިވެއެވެ.

ހިންދޫ ލިޔުންތެރިޔަކު އިޤުބާލަށް މަލާމާތްކުރަމުން ލިޔުނެވެ. "އިޤުބާލަކީ ގަންގާ ކޯރުގެ އައްސޭރީގައި ކަރުހިއްކައިގަނެގެން ހުރެ އަރަބިން ސަފަހރާއިން ފެން ހޯދާ މީހެކެވެ." ލިޔުންތެރިޔާގެ ހަނދާނުގައި ނެތްކަމަކީ އިޤުބާލުގެ ނަޒަރުގައި އިންސާނިއްޔަތުގެ އާރު އެތަނަަކުން ފޭދިގެން ނުކުތްތަނަކީ ލިޔުންތެރިޔާ އެ އިޝާރާތްކުރި އަރަބިން ސަހަރާއެވެ. އަދި ސަހަރާއަކީ އިޤުބާލުގެ ވިސްނުންފުޅުގައި ހިތްވަރާއި ކެރުމާއި މުރުއްވަތްތެރިކަމުގެ ރަމްޒެއްކަން އެ ލިޔުންތެރިޔާއަށް ނޭނގެނީއެވެ. 

ޞަޙަރާއިން ރަމްޒުކޮށްދޭ މި ސިފަތަކަކީ އިޤުބާލުގެ ފަލްސަފާގެ އަސާސްތަކުގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ އަމިއްލަ ޒާތުގައި ސާބިތުވުމުގެ އަސާސްތަކެވެ. އައްޝާހީން ނަމަކަށް ކިޔުނު ޅެމުގައި އިޤުބާލު ލިޔުއްވި ބައިތުތަކުގައި އެވަނީ ސަހަރާއާމެދު އިޤުބާލު ފަޚުރުވެރިވެވަޑައިގަންނަވާ ސަބަބުތަކެވެ. އޭނާ ލިޔުއްވިއެވެ. 

އިޤުބާލު ބޮޑުފުޅުވީ ހިންދޫ ސަގާފަތުގެ ފުނުގައެވެ. އޭގެ ފަހުން ހުޅަނގުގެ ފިކުރާއި ސަގާފަތް އޭގެ އަސްލު މަސްދަރުތަކުން އުނގެނިވަޑައިގަތެވެ. އެއީ ހުޅަނގުގެ ސަގާފަތުގެ ފުނަށް ވާސިލުވުމުގެ ހުނަރާއި ފުރުސަތު ލިބިފައި ތިބި މުސްލިމުން ނުހަނު މަދު ޒަމާނެއްގައެވެ. އެ ހުރިހާ ކަމަކުންވެސް އިތުރުވަމުންދިޔައީ އިޤުބާލުގެ ހިތްޕުޅުގައި އިސްލާމްދީނަށް އޮތް ލޯތްބެވެ. އިތުރުވީ އޭނާގެ އީމާންކަމެވެ. އޭނާ ހިތްޕުޅުގެ ފުންމިނުން ޤަބޫލުކުރެއްވި ގޮތުގައި އެހެން އެއްވެސް ރިސާލަތެއް އިސްލާމްދީނުގެ ރިސާލަތާ ގާތްނުކުރެއެވެ. އިސްލާމީ ރާގާއި ވައްޓަފާޅިއާ އަޅައިކިޔޭނެ އިތުރު ރާގެއް ވައްޓަފާޅިއެއް ނެތްކަން ޤަބޫލުކުރެއްވީ ސާބިތުކަމާއެކުއެވެ. އެހެންވެ ޅެމެއްގައި ވިދާޅުވެފައިވެއެވެ. 

އިނގިރޭސިވިލާތުގައި ދަރިވަރެއްގެ ގޮތުގައި ނުވަތަ ޖަރުމަނުގައި ރިސާޗަރެއްގެ ހައިސިއްޔަތުން ނުވަތަ އިޓަލީގައި ފަތުރުވެރިއެއްގެ ގޮތުން ހޭދަކުރެއްވި ދުވަސްތަކުގައިވެސް އިޤުބާލުގެ ހިތްޕުޅު ގުޅިފައި އޮތީ ޙިޖާޒުގެ ސަހަރާތަކާއި ފަރުބަދަތަކާއެވެ. އިރުމައްޗާއި ހުޅަނގުން އޭނާގެ ހިތްޕުޅުގައި އަދި ވިސްނުންފުޅުގައި ޙިޖާޒުގެ ބިން އުފައްދާ ޖަޒުބާތާއި ޖޯޝު އުފައްދާނެ އެހެން ބިމެއް ނެތެވެ. 

އިޤުބާލަކީ ލޯބީގެ މިސާލެކެވެ. އިސްލާމްދީނަށް ކުރައްވާ ލޯބީގެ ސަބަބުން އެދީނާ ގުޅުންހުރި އެންމެހައި ކަންކަމަށް ނުހަނު ލޯބިކުރެއްވިއެވެ. އިސްލާމީ ސަގާފަތާއި ތާރީހާ އަރަބިންނާ ގުޅިފައި އޮތުމުން އެމީހުންނަށް ލޯބިކުރެއްވިއެވެ. އިސްލާމްދީނަށް އެ ފަސްގަނޑަކުން އަލިވިލުނު ޙިޖާޒަށް އޭނާގެ ހިތްޕުޅުގައި ދެއްވާފައި އޮތީ އާދަޔާ ޚިލާފު ލޯތަބަކާއި އިޙުތިރާމެކެވެ. އެހެން ބައިތެއްގައި ވިދާޅުވެފައިވެއެވެ. 

އިޤުބާލުގެ މުޅި ފަލްސަފާއާއި ޙަޔާތްޕުޅާމެދު ގެންގުޅުއްވި ވިސްނުންފުޅު ތިން ކަލިމައިން ޚުލާޞާކުރެވިދާނެއެވެ. އެއީ "ﷲއަށް އަޅުވެތިވުމުގެ ޢިއްޒަތް" މިތިން ކަލިމައެވެ. ބައެއް ފަހަރު މި ވިސްނުންފުޅު ތައުބީރުކުރެއްވުމަށް ރަސްކަލުންގެ ޒުހުދުވެރިކަން ފަދަ އިބާރާތްތައް ބޭނުންކުރައްވާފައިވެއެވެ. މި ފަލްސަފާ އެކުލެވެނީ ދެ ބައެއްގެ މައްޗަށެވެ. އެއީ އިޤުބާލުގެ ބަސްފުޅުންނަމަ ޒާތު ނަފީކުރުމާއި ޒާތު ސާބިތުކުރުމެވެ. 

ޒާތު ނަފީކުރުމުގެ މާނައަކީ ﷲއާ އަޅާއާ ދެމެދުގައި އޮންނަ ގުޅުމުގައި ފުރިހަމަ ތަވާޟުޢުވެރިކަމާއި ކިޔަމަންތެރިކަމާއި މަޑުމޮޅިކަން ތަންފީޒުކުރުމެވެ. ޒާތު ސާބިތުކުރުމަކީ، އެ އަޅުވެތިކަމުން ލިބިގަންނަ އިތުބާރުގެ މަައްޗަށް ބިނާވެ އެހެނިހެން މަޚުލޫޤުންނާ މުޢާމަލާތްކުރުމުގައި އަމިއްލަ ޒާތަށް އިތުބާރުކޮށް، އެ އީމާނުން ޢިއްޒަތް ލިބިގަތުމެވެ. އިޤުބާލަކީ މުސްލިމުންގެ މެދުގައި އިސްލާމްކަމާމެދު ފަޚުރުވެރިވުމާއި އިސްލާމްދީނުން ޢިއްޒަތް ހާސިލުކުރުން މަދު ދުވަސްވަރެއްގައި އިސްލާމްކަމާމެދު ފަޚުރުވެރިވެވަޑައިގެންނެވި ބޭފުޅެކެވެ. 

އިޤުބާލު ދެކެވަޑައިގެންނެވި ގޮތުގައި މާތްﷲއަށް އަޅުވެތިވުން ނޫން ކޮންމެ ކަމަކީވެސް ނިކަމެތިވެގަތުމެކެވެ. އެއީ ބަލިކަށިކަމެވެ. 

އިޤުބާލަކީ ބޮޑު ސިކުނޑިއެއްގެ ވެރި ފުން ޢިލްމުވެރިކަން ހާސިލުކުރައްވާފައިވާ މުފައްކިރުންގެ ނަމޫނާއެކެވެ. ހަތް ބަހެއް ދަސްކުރައްވައި އެތައް ދާއިރާއަކުން އިލްމު ހާސިލުކުރެއްވިއެވެ. އޭނާގެ ލިޔުއްވުންތަކަށްވުރެ ބޮޑަށް އޭނާގެ ޅެންތަކުން އިޤުބާލުގެ ފިކުރުގެ ސާފުކމާއި އޭގެ އަސްލު ރޫހު ރިވެލިވެއެވެ. ސިކުނޑީގެ ބަހުރުވައަށްވުރެ ފިކުރު ބަޔާންކުރެއްވުމުގައި އިޤުބާލު ބޭނުންކުރެއްވީ ހިތުގެ ބަހުރުވައެވެ. އޭނާގެ ފިކުރުތައް ބަޔާންކުރެއްވުމަށް ޅެން އިޚުތިޔާރުކުރެއްވިއެވެ. ސަބަބަކީ ޅެމަކީ ޟަމީރާ މުޚާތަބުކުރާ ހިތްތަކާ ކުޅެލާ އާލަތަަކަށްވާތީއެވެ. "ދިރުމެއް ރޫހެއް ނެތް މަންތިގަށް ތާޒާ ޅެމުގެ މައްޗަށް ކުރިނުހޯދޭނެ"ކަމަށް އިޤުބާލު ވިދާޅުވެފައިވާ ބަސްފުޅަކީ ޝައްކެއް ނެތް މިންވަރުގެ ތެދެވެ. 

އިޤުބާލުގެ ނަޒަރުގައި އިސްލާމްދީނަށް ތަބާވުމުގެ އަސާސަކީ މިނެތް ނެތް ލޯތަބެވެ. ސިކުނޑިން ދީން އެނގޭ އެނގުމެއް ނޫނެވެ. އޭނާގެ ދެކެވަޑައިގަންނަވާ ގޮތަށްވުރެ ލޯބީގެ އަސަރު ޢިލްމުގެ އަސަރަށްވުރެ ފުނަށް ވާސިލުވެއެވެ. ﷲއަށް އަޅުވެތިވުމުގެ ޢިއްޒަތް ހާސިލުކުރުމަށް މުސްލިމާއަށް ސިކުނޑިން ދީން އެނގުމުގެ އިތުރަށް އެތައް ކަމެެއް ބޭނުންވެއެވެ. އެއީ އިސްލާމްދީނުގެ އުނގަންނައިދިނުމަށް އޭނާގެ ހިތުން ފުރިހަމައަށް އީމާންވުމާއި ކޮންމެ ދުވަހަކުމެ ލޯބިން އެކަންކަން އަމަލީ ގޮތުން ތަންފީޒުކުރުމެވެ. ސިކުނޑީގައި މަފުހޫމުތަކެއްގެ ގޮތުގައި އެ އުނގަންނައިދިނުންތައް ހަރުލައްވާފައި ބެހެއްޓުމަކުން އެ މަޤާމަށް ވާސިލނުވެވޭނެއެވެ.