"އޭ މަތިވެރި ރަސްގެފާނެވެ. ތާރީޚު ތިބާގެ ނަން ގަންނަ ހިނދު ތިބާ ޞިފަކުރާނީ ޙައްޤުންނެނެވެ. ލަދެއްނެތި އަހަރުމެން ތިބާއާމެދު ދޮގު ހެދީމެވެ. ތިބާއީ އަހަރުމެންގެ ޒަމާނުގެ އެންމެ ވަރުގަދަ ސިޔާސީ ލީޑަރެވެ. އަހަރުމެން ތިބާއާ މެދުގައި، ތިބާއީ އަނިޔާވެރިއެއް ކަމަށާއި، ތިބާއީ މޮޔައެއް ކަމަށް ބުނީމެވެ. އަދި ތިބާއާ ދެކޮޅަށް އިންޤިލާބެއް ގެނައުން ލާޒިމުކަމަށް ގޮވީމެވެެ. ޝައިޠާނާ އަހަރުމެންނަށް ވިސްނައިދިން ކޮންމެ ކަމެއްވެސް އަހަރުމެން ތެދުކުރީމެވެ. އަހަރުމެން އިންޤިލާބުކުރުމުން ނިދާފައި އޮތް ފިތުނަ ހޭލުމަށް މެދުވެރިވެއްޖެއެވެ."

މަތީގައި އެވަނީ ތުރުކީގެ މަޝްހޫރު ޅެންވެރިޔާ ރިޟާ ތައުފީޤު ބަލޫކު ބާޝީގެ ޅެމެއްގެ ދިވެހި ތަރުޖަމާއެވެ. އޭނާއަކީ ޢުޘްމާނީ ޚިލާފަތުގެ އެންމެ ފަހުގެ ޚަލީފާގެ ގޮތުގައި މަޝްހޫރުވެވަޑައިގެންނެވި ސުލްޠާން ޢަބްދުލްޙަމީދު އައްޘާނީއާ ދެކޮޅަށް ތުރުކީގައި ހިނގި އިންޤިލާބީ ހަރަކާތުގައި ބައިވެރިވެވަޑައިގެންނެވި ބޭފުޅެކެވެ. ތާރީޚު ފޮތްތަކުގައި ލިޔެވިފައިވާ ގޮތުން ޢަބްދުލްޙަމީދުގެ މަސައްކަތްޕުޅުން އުސްމާނީ ޚިލާފު އިންދިރާސްވުން 25 ވަރަކަށް އަހަރު ފަސްވެގެންދިޔައެވެ.

ޢަބްދުލްޙަމީދު ޢުޘްމާނީ ދައުލަތުގެ ލަގަނުގައި ހިއްޕެވި ދަނޑިވަޅަކީ ޢުޘްމާނީ ދައުލަތް ބަލިކަށިވެ ހީނަރުވެ، ޔޫރަޕުގެ "ބަލިކަށި މީހާ" ކަމުގައި ވަމުންދިޔަ ދުވަސްވަރެވެ. ފަރަންސޭސި އިންޤިލާބަށްފަހު ޔޫރަޕުގެ ޟަމީރުތަކާއި ހިތްތައް ހޭލާއި ފިކުރާއި އިލްމުގެ މައިދާނުގައި ކުރިއަށް އަވަސް ހަލުއި ފިޔަވަޅުތަކެއް އަޅަންފެށި ދުވަސްވަރެވެ. އަދި އެކަމުގެ ސަބަބުން ޢުޘްމާނީ ދައުލަތުގައި ހިމެނުނު ޔޫރަޕުގެ ޤައުމުތަކުގައި ޤައުމިއްޔަ ރޫހާއި ޖޯޝު ކެކިގަންނަން ފެށި ދުވަސްވަރެވެ.

އިސްލާމީ ތާރީޚު ފޮތްތަކުގައި ލިޔެވިފައިވާ އެއް ޙަޤީޤަތަކީ ޚަލީފާ ޢަބްދުލްޙަމީދު ވެރިކަމަށް ވަޑައިގެންނެވިއިރު، ޢުޘްމާނީ ދައުލަތުގެ ދަރަނި އިންތިހާއަށް ބޮޑުވެފައި އޮތް ކަމެވެ. ދަރަނި އަދާކުރެވޭނެ ގޮތްތައް ނެތުމާއި ޢުޘްމާނީ ދައުލަތުގެ އެކި ބައިތައް އެ ދައުލަތުން ވަކިވެގަތުމުގެ މަސައްކަތް ފެށުމާ އެކުވުމުން ޚަލީފާގެ ކުރިފުޅުމަތީ އޮތީ ނިމުމެއް ނެތް ގޮންޖެހުންތަކާއި ކާރިސާތަކެވެ.

އެމެރިކާގެ ކުރީގެ ރައީސް ޑޮނާލްޑު ޓުރަމްޕުގެ ވެރިކަމުގެ ފަހު ދުވަސްތަކުގައި ޢަރަބި ބައެއް ޤައުމުތަކުން ޞިހުޔޫނީ ދައުލަތާއެކު ހެދި އެއްބަސްވުންތަކަކީ ވަރަށް ބޮޑެތި މާލީ ހުށަހެޅުންތަކެއް ހުށަހެޅުމުގެ ނަތީޖާއެވެ. ޢަބްދުލްޙަމީދަށް އެމަނިކުފާނުގެ ޒަމާނުގެ ޞިހުޔޫނީން ހުށަހެޅީ ދާދި އެއްގޮތް ހުށަހެޅުންތަކެކެވެ. އެ ހުރިހާ ހުށަހެޅުމަކަށްމެ، ޚަލީފާ ކުރެއްވީ އިންކާރެވެ.

ޚަލީފާ ޢަބްދުލްޙަމީދުގެ އަގު ވައްޓާލައި އެމަނިކުފާނަކީ ނުބައި މީހެއް ކަމުގައި ސިފަކުރުމަށް ވަރަށް ގިނަ މަސައްކަތްތައް ކުރެވިފައިވެއެވެ. އެކި ކަހަލަ ވާހަކަތައް އުފަންކޮށްފައިވެސްމެއެވެ. އެހެންނަމަވެސް ޚަލީފާގެ އަރިހުގައި މަސައްކަތްކުރެއްވި ވަޒީރުން ލިޔުއްވާފައިވާ ލިޔުންތަކާއި، އަމިއްލަފުޅަށް ޚަލީފާ ލިޔުއްވި އެމަނިކުފާނުގެ ހަޔާތުނާމާއަކީ އެމަނިކުފާނުގެ ހަޔާތްޕުޅާ ގުޅޭ މައުލޫމާތު ހޯދަން އެންމެ ރަނގަޅު މަސްދަރުތަކެވެ.

ޔޫރަޕުގެ އިސްތިއުމާރީ ބާރުތަކުން ޢުޘްމާނީ ޚިލާފަތު ބަލިކޮށް، އެ ދައުލަތުގެ ބެލުމުގެ ދަށުގައި ހުރި ބިންތައް އެ ދައުލަތްތަކުގެ މެދުގައި ބަހައިލުމުގެ ސްޓްރެޓެޖިކް އަމާޒަށް މަސައްކަތްކުރަމުންދިޔައިރު، ޞިހުޔޫނީން ގެންދިޔައީ ޞިހުޔޫނީ ދައުލަތެއް އުފަންކުރުމަށް ރޭވުންތެރިކަމާއެކު މަސައްކަތްކުރަމުންނެވެ. ޚިލާފަތު އުވައިލާ ކުދި ދައުލަތްތަކަކަށް އިސްލާމީ ދައުލަތް ބައިބައިކުރުމުގެ މަސައްކަތާއެކު އިނގިރޭސިންގެ ފުރިހަމަ މަދަދުވެރިކަމުގައި ފަލަސްޠީނު ބިމުގައި ޔަހޫދީންނަށް ޚާއްޞަ ދައުލަތެއް ޤާއިމުކުރުމުގެ މަސައްކަތް އެއިރު އޮތީ އަމަލީ ގޮތުން ފެށިފައެވެ.

ފަލަސްޠީނު ބިން ދިފާޢުކުރެއްވުމުގެ ގޮތުން ޢަބްދުލްޙަމީދުވަނީ ޢުޘްމާނީ ދައުލަތުގެ ބަރުލަމާން އުވައިލައްވައި، އަމިއްލަފުޅަށް އެތައް ސިޔާސީ ނިންމެވުމެއް ނިންމަވާފައެވެ. މި ސަބަބު ބޭނުންކޮށްގެން އެމަނިކުފާނަކީ ޚުދުމުޚުތާރު ވެރިއެއްގެ ގޮތުގައި ސިފަކުރުމުގެ މަސައްކަތް ހުޅަނގުގެ ބައެއް މުއައްރިޚުންނާއި ޣަދަރުވެރި ތުރުކީން ފެށިއެވެ.

ޔަހޫދީން ފަލަސްޠީނު ބިމުގައި އާބާދުވުން ހުއްޓުވުމަށް ޚަލީފާ ނިންމެވި އެންމެ މުހިއްމު އެއް ނިންމެވުމަކީ ފަލަސްޠީނު ބިމަށް ޔަހޫދީން ހިޖުރަކުރުން މަނާކުރުމާއެކު 31 ދުވަހުގެ މުއްދަތަކަށް ޙައްޖުވުމަށް ނުވަތަ އަޅުކަމެއް އަދާކުރުމަށް 50 ތުރުކީ ލީރާ ދައްކައިގެން ފަލަސްޠީނަށް ޒިޔާރަތްކުރުމުގެ ހުއްދައެއް ދެއްވުމަށް ނިންމެވުން ހިމެނެއެވެ.

އަދި އެއްވެސް ޤައުމެއްގެ ރައްޔިތަކު ފަލަސްޠީނަށް ޒިޔާރަތްކުރުމަށްފަހު ކަނޑައެޅިފައިވާ މުއްދަތަށްވުރެ އިތުރަށް އެ ރަށުގައި ޤާއިމުވެ ހުރެއްޖެނަމަ އެ ޤައުމެއްގެ ސަފާރާއަކަށް އިސްތަންބޫލުގައި ހުންނަ ޢުޘްމާނީ ދައުލަތުގެ ބޮޑުވަޒީރުގެ އޮފީހުން އަންގަވައެވެ. އަދި ޤުދުސްއަކީ ސީދާ ބޮޑުވަޒީރާއި ޚަލީފާގެ ބެއްލެވުމުގެ ދަށުގައި އޮންނަ ރަށެއް ކަމުގައި ހަމަޖެހުނެވެ.

ޚަލީފާ ޢަބްދުލްޙަމީދުގެ ވެރިކަމުގައި ޤުދުސްއަށް އަރުޠާސް ނަމަކަށް ކިޔާ ރަށުން ފެން ގުޅައިލެވުނެވެ. އަދި 1901 ވަނަ އަހަރުގައި އަލްމަދުރަސަތުއް ރަޝީދިއްޔާގެ ނަމުގައި ސުކޫލެއްވެސް އެ ރަށުގައި ހުޅުވިއެވެ. 1892 ވަނަ އަހަރުގައި ޤުދުސްއާއި ޔާފާއާ ދެމެދުގައި ރޭލު ދަނގަޑު އަޅައި ގުޅުވައިލެވިގެން ދިޔައެވެ.

ޢަބްދުލްޙަމީދުގެ ޤިޔާދަތުގައި ޤުދުސްއަކީ ހަމައެކަނި ދީނީ ގޮތުން މުހިއްމު ތާރީޚީ ޝަހަރެއް ނޫނެވެ. އެ ދުވަސްވަރަކީ އެ ޝަހަރު އިޤުތިޞާދީ ގޮތުންނާއި އުމްރާނީ ގޮތުން ކުރިއަރަމުން އައި ދުވަސްވަރެކެވެ. އެ ޝަހަރާ ޔާފާގެ މެދުގައި އެޅިގެންދިޔަ ރޭލު މަގަކީވެސް އެކަމުގެ ސަބަބުން ވިޔަފާރިއާއި އިޤުތިޞާދީ ހަރަކާތް އިތުރުވި ކަމެކެވެ.

ހަމަ މި ދުވަސްވަރު ބައިނަލްއަޤުވާމީ ޞިހުޔޫނީ ހަރަކާތުގެ ލީޑަރު ތޮއޯޑޯ ހާޓްޒެލް އިސްތަންބޫލަށް ގޮސް ޚަލީފާއާ ބައްދަލުކޮށް ޢުޘްމާނީ ދައުލަތުން އަދާކުރަން ޖެހިފައި ހުރި ހުރިހާ ދަރަނި އަދާކޮށްދިނުމަށް ހުށަހެޅިއެވެ. އެއިރު ޚަލީފާ ގެންދެވީ ޤުދުސަށް ޔަހޫދީން ވަދެ ވަޒަންވެރިވުން މަނާކުރެއްވުމުގެ ގޮތުން ފަލަސްޠީނުން ބޭރު މީހުން އެ ޝަހަރަށް ވަނުން މަދުކުރުމަށް ޚާއްޞަ ހަރުކަށި ފިޔަވަޅުތައް އަޅުއްވަމުންނެވެ.

ހާޓްޒަލް އޭނާގެ ޑައިރީގައި 1896 ވަނަ އަހަރު ލިޔެފައިވަނީ މިއަދަކީ ޚަލީފާއަށް 20 މިލިއަން ސްޓާލިން ޕައުންޑު އަހަރުމެންގެ ފަރާތުން ހުށަހަޅާ ދުވަހެވެ. އެއީ ފަލަސްޠީނުގެ އަގުގެ ގޮތުގައި 2 މިލިއަން ޕައުންޑާއި، ތުރުކީގެ ދަރަނިތައް އަދާކޮށް ޔޫރަޕުން ޙިމާޔަތް ހޯދުމަށް އިތުރު 18 މިލިއަން ޕައުންޑެވެ. ނަމަވެސް ހާޓްޒެލްގެ މި ހުށަހެޅުން ސީދާ ޚަލީފާއަށް ހުށަހެޅުއްވޭ ގޮތެއް ނުވިއެވެ. ސުލްޠާން ޢަބްދުލްޙަމީދު އޭނާއާ ބައްދަލުކުރައްވަން ދެކޮޅުހެއްދެވީއެވެ.

ނަމަވެސް 20 ވަނަ ޤަރުނު ފެށުނު ދުވަސްވަރު ހާޓްޒެލްއަށް ސުލްޠާން ޢަބްދުލްޙަމީދާ ބައްދަލުކުރެވުނެވެ. އެ ބައްދަލުވުމުގައި ޔޫރަޕުގެ މީޑިޔާތަކުގައި ޢުޘްމާނީ ޚިލާފަތަށް ކިޔަމުންދިޔަ ފާޑުކިޔުން މަދުކޮށްދެއްވުމަށް އެދިވަޑައިގެންނެވި ނަމަވެސް ފަލަސްޠީނުގެ ބިމުގައި ޔަހޫދީންގެ ދައުލަތެއް ޤާއިމުކުރެއްވުމަށް ދެކޮޅު ހެއްދެވިއެވެ. އެ ސަބަބަށްޓަކައި ހާޓްޒެލް އޭނާގެ ޑައަރީގައި އެ ބައްދަލުވުމަށްފަހު ލިޔުނީ ޢަބްދުލްޙަމީދު ވެރިކަމުގައި ހުންނެވިހައި ދުވަހަކު ވަޢުދުވެވިގެންވާ ބިންތަކަށް ޔަހޫދީންނަށް ނުވަދެވޭނެ ކަމުގައި ދެކޭ ކަމަށެވެ.

އިސްލާމީ ޚިލާފަތެއްގެ ގޮތުގައި ޢުޘްމާނީ ދައުލަތް އޮތް ނަމަވެސް އެ ދައުލަތް ބަލިކަށިވެ އިސްލާމީ ޞިފަތައް ދިޔައީ މަޑުމަޑުން ކެނޑެމުންނެވެ. ޚަލީފާ ޢަބްދުލްޙަމީދު ފާހަގަވީ އަލުން އެ ދައުލަތަށް އިސްލާމީވަންތަކަން އިއާދަކުރެއްވި ވެރިއެއްގެ ގޮތުގައެވެ.

އެގޮތުން ޚިލާފަތުގައި އިސްލާމީ ކުލަވަރު އިއާދަކުރެއްވުމަށް ގިނަ މަސައްކަތްތަކެއް ކުރެއްވިއެވެ. އެގޮތުން ޢުޘްމާނީ ދައުލަތުގެ ތާރީޚުގެ ފަހުކޮޅަށް އަޅައިލިއިރު ފެނިގެންދިޔަ ސުލްޠާނުންނާ ޚިލާފަށް ޢަބްދުލްޙަމީދުގެ ކިބައިން ފެނުނީ ދީނަށް ލޯބިކުރެއްވުމާއި، ދީނީ ތަޢުލީމަށް އިސްކަންދެއްވުމާއި ތަޤުވާވެރިކަމާއި ޒުހުދުވެރިކަމެވެ.

ހަމައެހެންމެ ޢަބްދުލްޙަމީދުގެ ވެރިކަމުގައި އެމަނިކުފާނު އިސްކުރެއްވީ "އިސްލާމީ ޖަމާޢަތު"ގެ ޝިޢާރެވެ. އިންޑިޔާއިން ފެށިގެން ޗައިނާއާއި އެ ނޫންވެސް ހިސާބުތަކުގައި ތިބި މުސްލިމު ޖަމާޢަތްތަކުގެ މެދުގައި ގުޅުން އިއާދަކުރައްވައި އެއް ޖަމާޢަތެއްގެ ގޮތުގައި އިސްލާމީ އުންމަތުގެ ސަފުތައް ތަރުތީބުކުރެއްވުމަށް އެމަނިކުފާނު އިސްކަންދެއްވިއެވެ.

ބޭރުންނާއި އެތެރެއިން ޢަބްދުލްޙަމީދު އައްޘާނީގެ ވެރިކަން ވައްޓައިލުމުގެ ނުބައި ރޭވުންތައް ދިޔައީ ރޭވެމުންނެވެ. އެގޮތުން އިސްލާހަށް ގޮވައިލާ ތުރުކީގެ ބައެއް ޒުވާނުންނާއި ސިފައިން މަގުތަކަށް ނުކުތުމާއެކު ކުރިން އަމަލުކުރުން ހުއްޓާލާފައިވާ ޤާނޫނު އަސާސީއަށް އަމަލުކުރެއްވުން އަލުން އިއާދަކުރެއްވިއެވެ.

އެހެންނަމަވެސް އެއިރު އުފެދިފައިވާ ހަމަނުޖެހުންތައް ފުޅާވެ، ފުރިހަމަ ނުކިޔަމަންތެރިކަމަކަށް ބަދަލުވީ 1908 ވަނަ އަހަރުގައެވެ. އަދި ސިފައިންގެ ބަޔަކު ނުކުމެ 1909 ވަނަ އަހަރު އިސްތަންބޫލަށް ހަމަލާދިނެވެ. އެ ހަމަލާތަކާއެކު އުސްމާނީ ދައުލަތުގެ ބަރުލަމާނުގެ މަސައްކަތް ހުއްޓުމަށް އައެެވެ.

ޢަބްދުލްޙަމީދުގެ ކޮޓަރިކޮޅަށް ޔަހޫދީއެއް ކަމުގައިވާ އިމެނުއެލް ކަރާސޯއާއި އަރުމާނީއެއް ކަމުގައިވާ އަރާމް އަފަންދީއާއި ތުރުކީގެ ޚާއިނެއް ކަމުގައިވާ ޢާރިފު ޙިކުމަތު ވަދެ، އެކަލޭގެފާނު މަޤާމުން ވަކިކޮށްފައިވާކަން އެންގިއެވެ.

"އަހުރެން މި ދައުލަތުގެ ޙައްޤުގައި އަދި އަހުރެންގެ ރައްޔިތުންގެ ޙައްޤުގައި 33 އަހަރު މަސައްކަތްކޮށްފި. މާތް ﷲ އަހަރެންގެ ހިސާބު ބައްލަވާނެ. އަދި އަހަރެންނާމެދު ޙުކުމްކުރެއްވުމުގެ ބާރު އޮތީ ރަސޫލާ ޞައްލަﷲ ޢަލައިހި ވަސައްލަމް. އަހަރެން މި ވެރިކަން ދޫކޮށްލަނީ އަހަރެންނަށް ލިބުނު ގޮތަށް، އުންމަތުގެ ބިމުން ކުޑަ މިންވަރެއްވެސް ވިއްކައިނުލަން. އަހުރެންގެ ޢަދުއްވުން އަހަރެންގެ ޚިދުމަތުގެ އަގު ވައްޓައިލަން އުޅޭ އެކަން ކާމިޔާބުކުރުމުގައި އަހަރެންގެ ކުށަކީ ކޮބާ؟" ވެރިކަމުން ޢަޒުލުކޮށްލެވުމަށްފަހު ޢަބްދުލްޙަމީދު ވިދާޅުވިއެވެ.